ရခိုင္ၿပည္နယ္အတြင္းသို႔ ဝင္လာၾကေသာ ဘဂၤါလီမူဆလင္မ်ားႏွင့္ ပတ္သက္သည့္ေလ့လာခ်က္ (၂)

အပိုင္း(၁)၊
 ဆရာၾကီးဦးေ႐ႊဇံ

  ေၿမာက္ဦးေခတ္မတိုင္မီနွင့္ ေၿမာက္ဦးေခတ္ရခိုင္ၿပည္
၁၇။ ။ ယေန႔ရခိုင္ၿပည္နယ္သည္ ၿပန္မာႏိုင္ငံ၏ အေနာက္ဖက္႐ွိ ရခိုင္႐ိုးမေတာင္တန္းႏွင့္ ဘဂၤလားပင္လယ္ေအာ္အၾကား ကမ္းေၿမာင္ေဒသၿဖစ္ပါသည္။ ရခိုင္ၿပည္နယ္ေၿမာက္ပိုင္းမွာ ရခိုင္႐ိုးမေတာင္တန္းမွ ဘဂၤလားပင္လယ္ေအာ္ အတြင္းသို႔စီးဆင္းေသာၿမစ္မ်ား႐ွိသည့္အနက္ နပ္(ဖ္)ၿမစ္သည္ တဖက္ႏိုင္ငံၿဖစ္ေသာ အိႏၵိယႏိုင္ငံ၏ ဘဂၤလားၿပည္နယ္၊ ယခုအခါ ဘဂၤလားေဒ့(႐ွ္)ႏိုင္ငံႏွင့္ ရခိုင္ၿပည္နယ္တို႔၏ နယ္နမိတ္မ်ည္းေၾကာင္းအၿဖစ္ တည္႐ွိေနပါသည္။

၁၈။ ။ ပါေမာက္ခ-ဘနာဂ်ီအင္ အဆိုအရ ေ႐ွးလြန္ေလၿပီးေသာအခ်ိန္ကာလမ်ားက အိႏိၵယႏိုင္ငံသည္ ေတာင္အာဖရိကတိုက္ၾကီး၏ အစိတ္အပိုင္းတခုၿဖစ္ခဲ့ေၾကာင္း၊ ေနာင္ႏွစ္ေပါင္း ရာေထာင္ေပါင္းမ်ားစြာၾကာေသာအခါ ထိုတိုက္ၾကီးမွ ကၽြန္းၾကီးမ်ားခြဲထြက္ေပါက္ပြားလာရာတြင္ အိႏၵိယႏိုင္ငံသည္ ကၽြန္းၾကီးတခုၿဖစ္ကာ ေမ်ာလာခဲ့ၿပီး ယခုၿဖစ္ေပၚသည့္ အာ႐ွတိုက္ႏွင့္ ေပါင္းသည္းလာခဲ့ၿခင္းၿဖစ္ေၾကာင္း၊ အာ႐ွတိုက္၏ ေတာင္ဖက္႐ွိ ကၽြန္းဆြယ္ၾကီးသံုးခုတြင္ အိႏၵိယႏိုင္ငံသည္ ကၽြန္းဆြယ္ၾကီးတခုၿဖစ္ေၾကာင္း၊ အာ႐ွတိုက္ႏွင့္ တၾကိမ္ကအဆက္အစပ္မ႐ွိခဲ့ေၾကာင္းႏွင့္ အာ႐ွတိုက္၏ ေၿမၿပင္မ်ားႏွင့္ ေဘာင္တန္းၾကီးမ်ားၿခားထားတည္႐ွိေနေၾကာင္း ေရးသားထားေဖာ္ၿပထားပါသည္။

၁၉။ ။ အိႏၵိယႏိုင္ငံ႐ွိ သစ္ပင္၊ တိရိစၦာန္အစ႐ွိသည္တို႔မွာလည္း မဒါဂါးစကားကၽြန္း ႐ွိသည္မ်ားႏွင့္တူညီေၾကာင္း၊ လူမ်ဳိးအမ်ားစုမွာလည္း အေ႐ွ႕အလယ္ပိုင္းေဒသမွ ထိုးေဖာက္ဝင္ေရာက္လာၾကေသာ“ေအရိယန္အင္ဒို” ေအရိယန္မ်ဳိးႏြယ္စုတို႔မွ ဆင္းေပါက္ဖြားလာၾကေၾကာင္းကို ဆက္လက္ေရးသားေဖာ္ၿပထားပါသည္။

၂၀။ ။ သို႔ၿဖစ္ပါလွ်က္ႏွင့္ အိႏၵိယႏြယ္ဖြား-ဘဂၤလီမူဆလင္မ်ားက ၎တို႔သည္ရခိုင္ၿပည္နယ္သို႔ ဦးစြာေရာက္႐ွိအေၿခစိုက္ေနထိုင္ခဲ့ေလဟန္၊ ရခိုင္လူမ်ဳိးမ်ားက ေနာက္မွေရာက္႐ွိလာၿပီး ၎တို႔ႏွင့္ေနထိုင္ၾကေၾကာင္းႏွင့္ ပါ႐ွား-အာရပ္ႏြယ္ဖြား-မဟာေမဒင္ဘာသာဝင္-႐ိုဟင္ဂ်ာဆိုသူမ်ားၿဖစ္ၾကပါသည္ဟု ေၾကြးေၾကာ္ၿပာဆိုၾကသည္ကို ၾကားသိေနရပါသည္။

၂၁။ ။ ေ႐ွးပေဝသဏီကပင္ ရခိုင္လူမ်ဳိးတို႔သည္ ကိုယ့္ထီး၊ ကိုယ့္နန္းႏွင့္ကာလ႐ွည္ၾကာစြာ ေနထိုင္ခဲ့ေသာလူမ်ဳိးမ်ားၿဖစ္ပါသည္။ ပထမဓညတီကို ဘီစီ(၃၂၈၇)ခုႏွစ္တြင္၎၊ ဒုတိယဓညဝတီခေခတ္ကို ဘီစီ(၁၄၆၉)ခုႏွစ္တြင္၎၊ တတိယဓညဝတီကို စႏၵသူရီယမင္းလက္ထက္တြင္၎၊ မင္းေနၿပည္အၿဖစ္တည္႐ွိခဲ့ပါသည္။
ဤမင္း၏နန္းသက္(၂၆)ႏွစ္ ဘီစီ(၅၁၇) ခုတြင္ (Vikra Sambat Calender Date) အလို ဗုဒၶ႐ွင္ေတာ္ၿမတ္စြာဘုရားသည္ ရခိုင္ၿပည္သို႔ၾကြေရာက္လာခဲ့သည္မွစ ဗုဒၶသာသနာထြန္းကားခဲ့သည္ကို အေထာက္အထားမ်ားမွ သိ႐ွိႏိုင္ပါသည္။

၂၂။ ။ ကမ္ဘာ့ဘာသာၾကီးမ်ားၿဖစ္ၾကေသာ ဗုဒၶဘာသာ၊ ခရစ္ယာန္ဘာသာႏွင့္ မဟာေမဒင္ဘာသာၾကီးသံုးခုတြင္ ဗုဒၶဘာသာသည္ ခရစ္ေတာ္ မေပၚေပါက္မီ ဘီစီ-၆ ရာစုမွ စတင္ခဲ့ပါသည္။ မဟာေမဒင္ဘာသာသည္ ခရစ္ေတာ္ ေပၚေပါက္ၿပီးေနာက္ ေအဒီ-၆ ရာစုမွာ**** အေ႐ွ႕အလယ္ပိုင္းေဒသတြင္ စတင္ခဲ့ေၾကာင္းေတြ႔႐ွိရပါသည္။ အိႏၵိယႏိုင္ငံတြင္ မဟာေမဒင္ဘာသာတြင္ မူဆလင္မ်ားသည္ ဆင္း(ဒ္)ေဒသသို႔ ေအဒီ ၇-ရာစုတြင္ စတင္ထိုးေဖာက္ဝင္ေရာက္ခဲ့ၿပီး ဟိႏၵဴဘာသာဝင္မ်ားႏွင့္ ဗုဒၶဘာသာဝင္မ်ားအား အဓမ္မ မူဆလင္မ်ားအၿဖစ္ေၿပာင္းခဲ့ေၾကာင္းေတြ႔ရပါသည္။
-------------------------------------------------
**** မိုဟမၼဒ္သခင္သည္ ခရစ္ ၅၇၁ ခုႏွစ္၊ ဧၿပီလ ၂၀ ရက္၊ တနလၤာေန႔တြင္ အာေရဗ် ၿပည္၊ မက္ကၿမိဳ႕၌ ဖြားၿမင္ခဲ့သည္(ၿမန္မာစြယ္စံုက်မ္း၊ အတြဲ-၉ ၊စာ ၁၃၂)


၂၃။ ။ ရခိုင္ၿပည္နယ္တြင္ သူရိယမင္းဆက္မွ စၿႏၵားမင္းဆက္ကိုထူေထာင္ၿပီး၊ မင္းေနၿပည္ကို ဓညဝတီမွ ေဝသာလီသို႔ ေအဒီ-၃၂၇** -ၿပဳၿပင္(၃၆၄) တြင္ေၿပာင္းေ႐ႊ႕ခဲ့ပါသည္။ ေဝသာလီမင္းမ်ားလက္ထက္တြင္ ကုန္သြယ္မႈတိုးတက္ခဲ့သည့္အတိုင္း ေ႐ႊဒဂၤါး၊ ေငြဒဂၤါးစသည္တို႔ခတ္ႏွိပ္ခဲ့ေၾကာင္း ေတြ႔ရပါသည္။ ဗုဒၶဘာသာသည္လည္း ထြန္းကားၿပန္႔ပြားေၾကာင္းကို ေစတီ၊ ပုထိုး၊ ေက်ာင္းကန္၊ ဘုရားကန္၊ ဘုရားမ်ားေဆာက္လုပ္လွဴဒါန္းၾကသည့္ အေထာက္အထားမ်ားေတြ႔႐ွိႏိုင္ပါသည္။****
------------------------------------------------
** Vikram Sambat Calander Dates အလိုအရ AD 364 ၿဖစ္ပါသည္။ Dr. Sincar အလိုအရ AD 370 ၿဖစ္ပါသည္။
**** ေဝသာလီတူးေဖာ္မႈကို ဦးေဆာင္ခဲ့သူေ႐ွးေဟာင္သုေတသနဌာနမွ ဦးညြန္႔ဟန္က ေဝသာလီသည္ ေအဒီ ၄ ရာစုမွ ၉ ရာစုအတြင္း ထြန္းကားခဲ့ေၾကာင္းေထာက္ခံထားပါသည္။


၂၄။ ။ ေဝသာလီကိုစတင္တည္ေထာင္သည့္ ေအဒီ-၄-ရာမွ ေအဒီ-၇-ရာစုအကုန္အထိ စည္ပင္ဝေၿပာခဲ့သည္ၿဖစ္ရာ အေ႐ွ႕အလယ္ပိုင္ေဒသမွ အာရပ္ႏႏွင့္ ပါ႐ွားကုန္သည္မ်ား သေဘၤာမ်ားၿဖင့္ ကူးသန္းသြားလာမႈမ်ား႐ွိခဲ့ပါသည္။ ဘဂၤလားပင္လယ္ေအာ္သည္ လႈိင္းေလၿပင္းထန္တတ္သည္ကတစ္ေၾကာင္း ပင္လယ္ဓါးၿမမ်ား တိုက္ခိုက္မႈ႐ွိိသည္ကတစ္ေၾကာင္းတို႔ေၾကာင့္ သေဘၤာပ်က္ ေလွပ်က္မ်ားမွ အသက္မေသ ရခိုင္ကမ္းေၿခသို႔ေရာက္႐ွိလာၾကေသာမဟာေမဒင္ဘာသာဝင္ သေဘၤာသားမ်ားကိုေအဒီ-၇၈၈*** ခုႏွစ္တြင္ ေဝသာလီ ရခိုင္ဘုရင္မ်ားက သနားၾကာင္နာစိတ္ၿဖင့္ ေက်း႐ြာမ်ားတြင္ ေနရာခ်ထားေပးကာ ေနထိုင္ေစခဲ့ေၾကာင္းကို A.P Phayre ႏွင့္ R.B Smart တို႔ကဆိုပါသည္။ ဤကိစၥမ်ား မွားယြင္းေနေၾကာင္းကို နိဒါန္းပိုင္းတြင္ ေဖာ္ၿပခဲ့ၿပီးၿဖစ္ပါသည္။
-----------------------------------------
***ေအဒီ ၇၈၈ ဆိုသည္မွာ Sr.Arthur P.Phayre ၏ History of Burma စာအုပ္အဆိုအရ ေဝသာလီေခတ္စတင္ခ်ိန္ၿဖစ္ေၾကာင္း အယူအဆမွားကို လိုက္နာခဲ့ၿခင္းေၾကာင့္ၿဖစ္ပါသည္။ ဤသို႔ၿဖစ္လာသည္မွာလည္း ဘိုးေတာ္ အဉၨ ႏွင့္ ရာလမာယုတို႔က ေ႐ွးသက္ကရာဇ္ ၈၆၄၅ ကို ၾကြင္းထား၍ ၿဖိဳယူခဲ့ၿပီး မဟာသကၠရာဇ္ စတင္ခ်ိန္ကို Phayre က ၎အခ်ိန္မွာ ဘီစီ ၿပီးဆံုး၍ ေအဒီ(၁) ကစသည္ဟူ၍ စႏၵာသူရိယ သကၠရာဇ္ကို ေအဒီ ၁၄၆ ဟုယူလာကာ တတိယဓညဝတီကုန္ဆံုးခ်ိန္မွာ ေအဒီ ၇၈၈ ၿဖစ္လာၿပီး၊ ေဝသာလီေခတ္ကို မဟာတိုင္းစၿႏၵမင္းစတင္ခ်ိန္ဟုယူ၍ မွားယြင္းစြာ ေဖာ္ၿပခဲ့ၿခင္းေၾကာင့္ၿဖစ္ပါသည္။ စင္စစ္ စႏၵာသူရိယ နန္းတက္ႏွစ္မွာ ေအဒီ ၁၄၆ မဟုတ္ဘဲ B.C. 542 သာၿဖစ္ခဲ့ပါသည္။ ႏွစ္ေပါင္း ၆၈၈ ကြာဟေနပါသည္။ ေဝသာလီကိုစတင္ခ်ိန္မွာ (၈)ရာစု မဟုတ္ဘဲ (၄) ရာစုသာၿဖစ္ပါသည္။ အိလိစလန္ ဘာသာကိုးကြယ္မႈ စတင္ခ်ိန္မွာ (၆)ရာစုသာ ၿဖစ္ေပရာ အဆိုပါ R.B.Smart ၏အေရးအသားအရ ဆိုပါလွ်င္ မဟာမၼဒ္ မေပၚခင္ႏွစ္ေပါင္း ၂၀၀ ခန္႔ကပင္ ရခိုင္သို႔ အီစလမ္ ဘာသာ ၾကိဳတင္ေရာက္လာသည္ သေဘာမ်ဳိးၿဖစ္ေနေပရာ ထိုသို႔ၿပဆိုေနၿခင္းသည္ လံုဝယုတၱိမတန္ေၾကာင္းမွာ႐ွင္းေနပါသည္။ ဤအခ်က္ကိုမည္ကဲ့သို႔မွ လက္ခံႏိုင္ဘြယ္ရာမ႐ွိပါ။



၂၅။ ။ အကယ္ သာရခိုင္ၿပည္နယ္သို႔စတင္ဝင္ေရာက္လာသူ အာရပ္ပါ႐ွားႏြယ္ဘြား ႏိုင္ငံၿခားသားမ်ားမွာ ထိုသေဘၤာပ်က္၊ ေလွပ်က္တို႕မွ အသက္မေသ ကမ္းေရာက္လာသူမ်ားၿဖစ္ၾကသည္ဟုယူဆမည္ဆိုလွ်င္လည္း အေရအတြက္အားၿဖင့္ မ်ားၿပားလွမည္မဟုတ္ပါ။ သမိုင္းေၾကာင္းကို ေလ့လာခ်က္အရ သိရသည္မွာ(၈)ရာစုအခ်ိန္သည္ ေဝသာလီအင္အားခ်ိနဲ႔ခ်ိန္ၿဖစ္ပါသည္။ ေအဒီ-၇၇၆ တြင္ ေဝသာလီကို ပ်ဴတို႔ကတစ္ၾကိမ္၊ ေအဒီ-၇၉၄ တြင္႐ွမ္း(Sung) တို႔ကတစ္ၾကိမ္ ဝင္ေရာက္တိုက္ခိုက္ဖ်က္ဆီးၾကသၿဖင့္ ရခိုင္ဘုရင္မ်ားသည္ ****စမၸဝက္သို႔ေ႐ြ႕ ေၿပာင္း၍ မင္းေနၿပည္ၿပဳလုပ္ခဲ့ပါသည္။ ထို႔ေနာက္ ေအဒီ-၈၁၈-တြင္ေလးၿမိဳ႕ေခတ္ဟုေပၚထြန္းခဲ့ပါသည္။
-----------------------------------------------
****စူဠစၿႏၵႏွင့္ စႏၵာေဒဝီတုိ႔၏သား ေစာေ႐ႊလူးေခၚဧမင္ငတံုသည္နန္းစိုက္ရာၿမိဳ႕ စမၸဝက္သို႔ေၿပာင္းေ႐ႊ႕ခဲ့သည္။


၂၆။ ။ ဤေခတ္တြင္ ရခိုင္ၿပည္ ဗုဒၶဘာသာထြန္းကားၿပန္႔ပြားသကဲ့သို႔ အိႏၵိယႏိုင္ငံတြင္လည္း ဗုဒၶဘာသာ မ်ားထြန္းကားၿပန္႔ပြားလွ်က္႐ွိပါသည္။ ေအဒီ-၉ ရာစု အလယ္ပိုင္းတြင္လည္း ပါ႐ွားႏွင့္ခါကစၥတန္တို႔မွ မူဆလင္ စစ္ဗုိလ္ခ်ဳပ္မ်ားကအာဖကန္နစၥတန္မွ စတင္ဝင္ေရာက္တိုက္ခိုက္လာၾကသၿဖင့္ ဗုဒၶဘာသာဝင္ ဘုရင္မ်ားႏွင့္ဟိႏၵဴဘုရင္မ်ားသည္ တၿဖည္းၿဖည္း အိႏၵိယၿပည္တြင္းသို႔ ဆုတ္ခြါလာခဲ့ၾကပါသည္။ အထူးအားၿဖင့္ မူဆလင္ဘုရင္ မာမြတ္အာဆိုသူ လက္ထက္တြင္ ဂ်ီဟဒ္ေခၚ ဘာသာေရးစစ္ဆင္ႏႊဲကာ ဗုဒၶဘာသာဝင္မ်ားအၿဖစ္ အတင္းသြတ္သြင္းခဲ့ေၾကာင္းေတြ႔႐ွိရပါသည္။

၂၇။ ။ ရခိုင္ၿပည္နယ္ႏွင့္ဆက္စပ္လွ်က္႐ွိေသာ ဘဂၤလားၿပည္နယ္တြင္ ပါလမင္းဆက္မ်ာေၾကာင့္ ဗုဒၶဘာသာမွာ ေအဒီ-၁၁-ရာစုတုိင္ စည္ပင္ထြန္းကားလွ်က္ ႐ွိခဲ့ပါသည္။ ဘဂၤလားၿပည္နယ္တြင္ဗုဒၶဘာသာသည္ ႏွစ္ေပါင္း ၄၀၀ ေက်ာ္ၾကာ တည္႐ွိခဲ့ၿပီး ပါလက္မင္းဆက္ ေနာက္တက္လာသည့္ ေစတနာမင္းဆက္ ဟိႏၵဴေခတ္တြင္ ဟိႏၵဴဘုရင္မ်ားကၾကီးစိုးလာခဲ့ၾကသည္မွာ မူဆလင္မ်ားဝင္ေရာက္လာသည့္ ေအဒီ ၁၂ ရာစု တိုင္ေအာင္ၿဖစ္ပါသည္။

၂၈။ ။ ရခိုင္ၿပည္သည္ ေအဒီ ၁၁ ရာစုတြင္ ပုဂံၿပည္မွ ႏိုင္ငံအတြင္း မၿငိမ္မသက္မႈမ်ားေပၚေပါက္ကာ နန္းလုမႈမ်ားေၾကာင့္ နန္း႐ိုးမင္းသည္ ****ပုဂံၿပည္တြင္ သြားေရာက္ခိုလႈံခဲ့ပါသည္။
ေအဒီ ၁၁၀၃ ခု၊ တြင္ ပုဂံအေလာင္းစည္သူမင္း အကူအညီၿဖင့္ ရခိုင္နန္း႐ိုး၊ လက်္ာမင္းနန္မင္းသည္ နန္းရၿပန္ပါသည္။ ရခိုင္ဘုရင္ နန္းစိုက္ၿမိဳ႕မ်ားမွာ ေအဒီ ၁၁ ရာစုတြင္ပရိန္၊ ၁၃၆၃ ခုႏွစ္တြင္ ေနရဉၨရာ ေတာင္ငူတို႔ၿဖစ္ခဲ့သည္ကိုေတြ႔႐ွိရပါသည္။
--------------------------------------------
****မင္းရဲဘယ၏မိဖုရားေပါက္ညိဳမႏွင့္ သားလက်္ာမင္းနန္တို႔က်န္စစ္သားမင္းလက္ထက္တြင္ ခိုလႈံခဲ့ၿခင္းၿဖစ္ပါသည္။


၂၉။ ။ ေအဒီ ၁၁ ရာစုႏွစ္တြင္ ဗုဒၶဘာသာထြန္းကားလွ်က္႐ွိေသာ အိႏၵိယႏိုင္ငံ ဘဂၤလာၿပည္နယ္၊ ၿမန္မာႏိုင္ငံ ပုဂံတုိ႔ႏွင့္သာ ကူးလူးဆက္ဆံ ထိေတြ႔တိုက္ခိုက္မႈမ်ား ႐ွိသည္ကို ေတြ႔မႈမ်ား ႐ွိသည္ကိုေတြ႔ရပါသည္။ မဟာေမဒင္ဘာသာ ကိုးကြယ္သူ မူဆလင္မ်ားႏွင့္ ထိေတြ႔မႈ႐ွိသည္မွာ သေဘၤာပ်က္၊ ေလွပ်က္တို႔မွေသာင္တင္ေရာက္လာၾကေသာ သေဘၤာမ်ားႏွင့္ ကုန္ကူးသန္းေရာင္းဝယ္ရင္း ေရာက္႐ွိလာေနထိုင္ၾကေသာကုန္သည္စသည့္ အနည္းငယ္မွ်သာ ဦးေရေလာက္သာ ရခိုင္ၿပည္တြင္႐ွိၾကေၾကာင္းေတြ႔႐ွိရပါသည္။


၃၀။ ။ အိႏၵိယႏိုင္ငံတြင္ မဟာေမဒင္ကိုးကြယ္သူ မူဆလမန္(မူဆလင္)မ်ားသည္ေအဒီ-၈- ရာစုအစဦးပိုင္းမွ စတင္ကာ ဟိႏၵဴႏွင့္ ဗုဒၶဘာသာဝင္ဘုရင္မ်ား အုပ္စိုးသည့္ ၿပည္နယ္္မ်ားသို႔ ထိုးေဖာက္ဝင္ေရာက္တိုက္ခိုက္ လႊမ္းမိုးလာခဲ့ရာ အေနာက္ပိုင္း ေဒသမ်ားမွသည္ အေ႐ွ႕ပိုင္း ေဒသၿဖစ္ေသာ ဘဂၤလားၿပည္နယ္သို႔ ေအဒီ ၁၂-ရာစုတြင္ ခ်ည္းနင္း ဝင္ေရာက္လာခဲ့ပါသည္။ သို႔ၿဖင့္ ရခိုင္ၿပည္နယ္ ဘုရင္မ်ားႏွင့္ မူဆလင္ ဘုရင္မ်ားထိေတြ႔မႈ႐ွိလာသည္ကို ေတြ႔ရပါ၇ပါသည္။

၃၁။ ။ ေအဒီ ၁၂၅၀ ခုႏွစ္၌ ေလာင္းၾကက္ၿမိဳ႕ေတာ္တြင္ ရခိုင္ဘုရင္ အေလာမာၿဖဴကစတင္္၍ စိုးစံခဲ့ပါသည္။ ေလာင္းၾကက္ၿမိဳ႕ေတာ္တြင္ ရခိုင္အင္အားၿပန္လည္ ဦးေမာ့လာခဲ့ၿပန္ရာ အထူးသၿဖင့္မင္းထီးလက္ထက္ (ေအဒီ-၁၂၈၃-၁၃၈၉)တြင္ အဖက္ဖက္မွ တိုးတက္ခဲ့ပါသည္။ ဤမင္းလက္ထက္မွာ မင္းဆရာ သာသနာပိုင္ ဆရာေတာ္အသွ်င္ၿမတ္ သီရိဓမၼရာဇာဂု႐ုကိုယ္ေတာ္တုိင္ ၾကပ္မတ္လွ်က္ ပ်က္စီးယိုယြင္းေနေသာ ဗုဒၶဂါယာ မဟာေဗာဓိေစတီေတာ္ကို ေကာစာသကၠရာဇ္ ၆၅၇ ခု၊ ၿပာသိုလဆန္း(၁၀)ရက္၊ ေသာၾကာေန႔မွ အစၿပဳ ၆၆၀ ၿပည့္ တန္ေဆာင္မုန္႔လဆန္း(၈) ရက္ တနဂၤေႏြေန႔သို႔ တုိင္ေအာင္(၃) ႏွစ္ခန္႔ေ႐ွးမူမပ်က္ ၿပဳၿပင္ေတာ္မူခဲ့၏။ ေစတီေတာ္မြမ္းမံၿပဳၿပင္ေသာ သကၠရာဇ္မင္းသည္ ဘုရင္ထီးနန္းတက္၍ (၁၂) ႏွစ္ေၿမာက္ေသာ ႏွစ္ေပတည္း။ မွတ္တမ္းေက်ာက္စာကိုလည္း ဗုဒၶဂါယာတြင္ေရးထိုးထားေလသည္။

ဘုရင္မင္းထီး၏ေကာင္းမႈေတာ္ၿဖစ္ေသာ တိသ္သဘုရားေက်ာက္ဆင္းတုေတာ္ကို ေလာင္းၾကက္ၿမိဳ႕ေဟာင္း တစ္ေနရာတြင္တည္ထားကိုးကြယ္ထားသည္ကို ယေန႔တိုင္ဖူးေတြ႔ႏိုင္ပါသည္။ ရခိုင္ဘုရင္တုိ႔၏ ၾသဇာအာဏာသည္ စစ္တေကာင္း၊ ဘဂၤါ(၁၂)ၿမိဳ႕အပါအဝင္ၿပန္႔ႏွံ႔တည္႐ွိခဲ့ပါသည္။ ရခိုင္ဘုရင္တို႔၏ ၾသဇာအာဏာသည္ စစ္တေကာင္း၊ ဘဂၤါ(၁၂) ၿမိဳ႕အပါအဝင္ ၿပန္႔ႏွ႔ံတည္႐ွိခဲ့ပါသည္။ ေအဒီ-၁၄၀၄ ခုႏွစ္ နန္းတက္သည့္ မင္းထီး၏ၿမစ္ေတာ္ မင္းေစာမြန္ လက္ထက္တြင္ ရခိုင္ႏိုင္ငံေရး ႐ႈပ္ေထြးလာကာ ပုန္ကန္သူမ်ားက အင္းဝဘုရင္ အကူအညီရယူတိုက္သၿဖင့္ မင္းေစာမြန္သည္ ဘဂၤလားနယ္႐ွိ ဂါဝါနယ္သို႔ တိမ္းေ႐ွာင္သြားေလသည္။

၃၂။ ။ ၿမန္မာႏိုင္ငံတြင္ အင္းဝဘုရင္က ရခိုင္ဘုရင္ကို ဝင္ေရာက္တိုက္ခိုက္သကဲ့သို႔ အိႏၵိယႏိုင္ငံတြင္လည္း မင္းေစာမြန္ခိုလႈံေနစဉ္ ဘဂၤလားၿပည္နယ္ကို စူလတန္အီဘရာဟင္က ဝင္ေရာက္တိုက္ခိုက္ခဲ့ရာ မင္းေစာမြန္က ကူညီခုခံတိုက္ခိုက္ေပးခဲ့သၿဖင့္ ဘဂၤလားဘုရင္က ေက်းဇူးတင္ၿပီး မင္းေစာမြန္အား ရခိုင္ဘုရင္အၿဖစ္ ၿပန္လည္ရ႐ွိရန္ ကူညီခဲ့ပါသည္။ မင္းေစာမြန္သည္ ေလာင္းၾက္ၿမိဳ႕ေတာ္တြင္ ၂-ႏွစ္နန္းစံၿပီးေနာက္ ေအဒီ ၁၄၃၀ တြင္ ေၿမာက္ဦးၿမိဳ႕ေတာ္ကို ေၿပာင္းေ႐ြ႕တည္ေထာင္ ရခိုင္ဘုရင္မ်ားစိုးစံေနထိုင္သြားၾကသည္ကို ေတြ႔႐ွိရပါသည္။

၃၃။ ။ ရခိုင္တို႔တြင္ ေၿမာက္ဦးေခတ္သည ေအဒီ-၁၇၈၅ အထိ ႏွစ္ေပါင္း ၃၅၀ ေက်ာ္မွ်ၾကာခဲ့ပါသည္။ ဤေခတ္သည္ ရခိုင္တို႔ အထြဋ္အထိပ္ ေရာက္ခဲ့ၾကေသာ ေခတ္ကာလၿဖစ္ပါသည္။အထူးအားၿဖင့္ မင္းရာဇာၾကီး (၁၅၈၃-၁၆၁၂)လက္ထက္တြင္ ရခိုင္နယ္နိမိတ္သည္ အေနာက္ေၿမာက္ဘက္ ဒါကာႏွင့္ ဒါကာႏွင့္ဘဂၤလားၿမစ္ဝကၽြန္းေပၚ ကမ္းေၿခေဒသမွ အေ႐ွ႕ေတာင္ဖက္ ေမာ္လၿမိဳင္ကမ္း႐ိုးတမ္းအထိ က်ယ္ၿပန္႔ခဲ့ပါသည္။ စစ္ေရးတြင္ အင္အားၾကီးမားခဲ့သည့္အတိုင္း ေၿခလ်င္တပ္၊ ဆင္တပ္၊ အေၿမာက္တပ္၊ စစ္ေလွတပ္ စသည္တို႔ႏွင့္ ေပၚတူဂီ၊ ယိုဒယား၊ ဂ်ပန္၊ ၿမန္မာ၊ မြန္၊ ဘဂၤလား ႏွင့္ မဂိုစစ္သားမ်ားကို ငွားရမ္းအသံုးၿပဳခဲ့သည္ကိုေတြ႔ရပါသည္။

၃၄။ ။ ဤေၿမာက္ဦးေခတ္တြင္ မူဆလင္မ်ားႏွင့္ ထိေတြ႔မႈမွာလည္း မ်ားၿပားလာပါသည္။ ေၿမာက္ဦးၿမိဳ႕တည္မင္းေစာမြန္ ဘဂၤလား႐ွိ ဂါဝါနယ္သို႔ တိမ္းေ႐ွာင္ေနထိုင္ခဲ့သကဲ့သို႔ ေအဒီ-၁၆၆၀ ၿပည့္ႏွစ္၌ မဂိုဘဂၤလားနယ္ ဘုရင္ခံ႐ွာ႐ွဴဂ်ာ ရခိုင္ၿပည္သို႔ လာေရာက္ခိုလႈံမႈမ်ား ႐ွိခဲ့သည္ကို ေတြ႔ရပါသည္။ မူဆလင္မ်ားၿဖစ္ၾကသည့္ မဂိုတို႔၏ အိႏၵိယၿပည္တြင္ အာဏာၿပန္႔ႏွ႔ံလာမႈမွာလည္း ေအဒီ ၁၆၆၆ ခုႏွစ္ေလာက္တြင္ အၿမင့္မာဆံုးၿဖစ္လာကာ အေ႐ွ႕ဖက္ဆံုးဘဂၤလာၿပည္နယ္တိုင္ေအာင္ ေရာက္႐ွိခဲ့သည္။ ထိုႏွစ္တြင္ ရခိုင္တို႔လက္ဝယ္႐ွိ စစ္တေကာင္းၿမိဳ႕ကို မဂိုတို႔သိမ္းပိုက္ရယူသြားခဲ့ၿခင္းသည့္ မူဆလင္မ်ား ရခိုင္ၿပည္နယ္ႏွင့္အနီးဆံုးထိေတြ႔ ေရာက္႐ွိၿခင္းၿဖစ္ပါသည္။

၃၅။ ။ ေၿမာက္ဦးေခတ္တြင္ ရခိုင္ဘုရင္အခ်ဳိ႕သည္ မူဆလင္အမည္မ်ားကို ပါရယူနန္းစံခဲ့သည္ကိုေတြ႔ရပါသည္။ ဤသို႔ရယူလုပ္ကိုင္ခဲ့ၿခင္းမွာ ထိုေခတ္ထိုအခါက ေတာင္ငူမင္းတို႔က မြန္အမည္ထံုးစံမ်ားလက္ခံလုပ္ကိုင္ခဲ့သည္နည္းတူ ဘဂၤလားၿပည္နယ္႐ွိ စစ္တေကာင္းႏွင့္ ဘုညာၾကီးတိုင္(ဘဂၤါ-၁၂ ၿမိဳ႕) တို႔ပါ ရခိုင္တို႔ အုပ္စိုးထားခဲ့ရာ လက္ေအာက္ခံ မူဆလင္မ်ားသိ႐ွိ ေလးစားေစရန္ႏွင့္ ၎တို႔အားလည္းေက်နပ္ႏွစ္သိမ့္ေစရန္ ရခိုင္ဘုရင္မ်ားက မူူဆလင္အမည္မ်ားကိုပါ သံုစြဲနန္းစံခဲ့ၿခင္းသာ ၿဖစ္ပါသည္။ ဤသည္ကုိအခ်ဳိ႕မူဆလင္စာေရးဆရာတို႔က ရခိုင္ၿပည္ကို ု၎တို႔မူဆလင္မ်ားက အုပ္စိုးလာသေယာင္ ေရးသားၾကသည္ကိုေတြ႔ရပါသည္။ မူဆလင္မ်ားသာ ၎တို႔ေရးသားသကဲ့သို႔ အုပ္စိုးခဲ့လွ်င္ ၎တို႔၏ အႏၵိယၿပည္တြင္ ၿပဳလုပ္ခဲ့သည့္ လုပ္ရပ္မ်ားၿဖစ္ေသာ ဘာသာေရးအေဆာက္အဦးမ်ားကိုဖ်က္ဆီးၿခင္း၊ ၎တို႔မဟာေမဒင္ဘာသာထဲသို႔ အတင္းအဓမၼ သြတ္သြင္းၿခင္းမ်ားကို ေတြ႔ရမည္ၿဖစ္ပါသည္။ ယခုမူကား ရခိုင္ၿပည္နယ္ကို မူဆလင္မ်ား အုပ္စိုးခဲ့ၿခင္း မ႐ွိေၾကာင္းသက္ေသ ခံလွ်က္႐ွိပါသည္။ (ေ႐ႊနန္းသခင္ နာရမိတ္လွရာဇာ အမည္ႏွစ္ဖက္ေရးထိုး၍ ၇၉၂ တြင္ တစ္ၾကိမ္၊ ၇၉၅ တြင္တစ္ၾကိမ္၊ ေပါင္း ၂ ၾကိမ္ ဒဂၤါးထုတ္ေဝခဲ့ေၾကာင္းေတြ႔ရပါသည္။

ၿမိဳ႕တည္ဘုရားတစ္ဆူအၿဖစ္ ေကာဇာသက္က ရာဇ္ ၇၉၂ တြင္တည္ေဆာက္ကိုးကြယ္ခဲ့ေသာ ေလးမ်က္ႏွာဘုရားကို ဖူးေမွ်ာ္ရၿခင္းအားၿဖင့္ မင္းေစာမြန္၏ ဗုဒၶဘာသာယံုၾကည္ကိုးကြယ္မႈ မည္မွ်နက္႐ႈိင္းသည္ကိုလည္းသိသာႏိုင္ပါသည္။

၃၆။ ။ ေၿမာက္ဦးေခတ္သမိုင္းကို ဆနး္စစ္ေလ့လာၾကည့္ပါလွ်င္ (အထက္ကဆိုခဲ့သည့္အတိုင္း) ေၿမာက္ဦးေခတ္ ေ႐ႊေရာင္လႊမ္းေသာအခ်ိန္အခါ (၁၆ ႏွင့္ ၁၇ ရာစုေခတ္) အိႏၵယ မဂိုတို႔တန္ခိုးအာဏာၾကီးထြားခ်ိန္ႏွင့္ ေခတ္ၿပိဳင္ၿဖစ္ေၾကာင္းေလ့လာေတြ႔႐ွိရပါသည္။

၃၇။ ။ မဂိုမင္းသား႐ွ႐ႈဂ်ာ ရခိုင္ၿပည္သို႔ ဝင္ေရာက္ခိုလံုံခဲ့ေသာ ခရစ္သကၠရာဇ္ ၁၆၆၁ သို႔ မေရာက္မီေ႐ွ႕ပိုင္း၌ ၊ ရခိုင္ႏွင့္မဂိုတို႔ ဆက္ဆံေရးအေနအထားကိုၿပန္ၾကည့္လွ်င္ ေဒလီၿမိဳ႕နယ္၌ ခရစ္သကၠရာဇ္ ၁၄၉၄ မွ ၁၅၀၀ အထိ၊ ထီးနန္းစိုက္ခဲ့ေသာ ဘာဘာ(Babur) သည္၊ မဂိုႏိုင္ငံကို ေ႐ွးဦးစြာတည္ေထာင္၍ ၊ ထိုမင္းလြန္ၿပီးေနာက္ သားေတာ္ၾကီး ႐ႈမာယြန္(Humayun) သည္ ခမည္းေတာ္၏ အ႐ိုက္အရာကို ၁၅၃၀ မွ ၁၅၅၆ အထိ၊ ထီးနန္းစိုးစံခဲ့ေၾကာင္း၊ ရခိုင္ၿပည္ ၌ ၁၅၃၁ မွ ၁၅၅၃ ခုအထိစိုးစံေသာ ရခိုင္ဘုရင္ မင္းဗာၾကီးႏွင့္ မင္းၿပိဳင္ၿဖစ္ေၾကာင္းေတြ႔ရပါသည္။

၃၈။ ။ မင္းဗာၾကီးနန္းတက္ၿပီး၍ ၁၅၃၂ ခု၊ ႏိုဝင္ဘာလ လဆန္းစခ်ိန္သို႔ေရာက္ေသာအခါ၊ ေဝသသာလီေခတ္ဦးကပင္ ရခိုင္ပိုင္နက္ေၿမၿဖစ္ေသာ ဒကၠားႏွင့္ မူ႐ွိဒါပဒ္(Mushidabad) ၿမိဳ႕မ်ားသို႔ တစတစဝင္ကာ အပိုင္စီးရန္ ၾကိဳးစားေနေသာ မဟာေမဒင္ကုလားလူမ်ဳိးအား ႏွိမ္ႏွင္းရသည့္အေၿခေပၚေပါက္လာၿခင္းေၾကာင့္၊ မင္းဗာၾကီးသည္ အလံုးအရင္းႏွင့္ခ်ီတက္ခဲ့ရသည္။ အခက္အခဲမ႐ွိဘဲေအာင္ၿမင္စြာ ႏွိွမ္ႏွင္းႏိုင္ခဲ့ပါသည္။ ယင္းအခ်ိန္ မဂိုဘုရင္ မူ႐ႈမာယြန္သည္ မူ႐ွိဒါပဒ္ (Mushidabad) ၿမိဳ႕၏ေၿမာက္ပိုင္း မိုင္(၈၀)ခန္႔ကြာေဝးေသာ ဂါဝါၿပည္ငယ္ကို လက္ေအာက္ခံအၿဖစ္ၿဖင့္ သိမ္းပိုက္ကာ ယင္းမွာပင္႐ွိေနပါသည္။ ေဒလီနန္းတြင္း႐ႈပ္ေထြးေနၿခင္းေၾကာင့္ ႐ႈမာယြန္သည္ ေဒလီၿမိဳ႕ေတာ္သို႔ ခ်က္ခ်င္းမၿပန္ႏိုင္ေသးပါ။ ယင္းကဲ့သို႔ေသာအေၿခအေနမွာ ဂါဝါၿပည္ကိုသိမ္းပိုက္မည္ဆိုလွ်င္ အလြယ္တကူၿဖစ္ႏိုင္သည္ဟု မင္းဗာၾကီးသိ၏။ သို႔ေသာ္လည္းမင္းဗာၾကီးသည္ ကိုယ္ပိုင္နယ္ေၿမ တညႈိ႕တထြာကိုမွ်လည္း မက်ဴးေက်ာ္မ ေစာ္္ကားေစလိုသကဲ့သို႔၊ သူ႔ပိုင္နယ္ေၿမ တညႈိ႕တထြာကိုမွ်လည္း မက်ဴးေက်ာ္မေစာ္ကားအပ္၊ မိမိအင္အားၾကီးသည္ဟူ၍ အင္အားနည္းေသာ တဖက္သားကို မတရားမဖိႏွိပ္အပ္၊ ရန္႐ွည္စတတ္သည္ဟု မိန္႔ေတာ္မူၿပီးလွ်င္ ဂါဝါသို႔ခ်ီတက္တိုက္ခိုက္ၿခင္းမၿပဳခဲ့ပါ။

၃၉။ ။ ထိုမွ်သာမဟုတ္ မင္းဗာၾကီးသည္ မဂိုဘုရင္မာယြန္ႏွင့္ တိုင္းၿပည္နယ္နိမိတ္ အပိုင္အၿခားကိုသတ္မွတ္ကာ မဟာမိတ္ဖြဲ႔ခဲ့ပါသည္။ ဇေဘာက္သွ်ာ (Zabauk Shah) ဟူေသာဘဲြ႔သည္ မဂိုဘုရင္က မင္းဗာၾကီးအား မဟာမိတ္အၿဖစ္ၿဖင့္ ဆက္ကပ္ေသာဘြဲ႔ၿဖစ္၍ ပန္စီ္(Pensi) သည္ မင္းဗာၾကီးႏွင့္လက္ဆက္ေသာ ႐ႈမာယြန္၏ သမီးေတာ္ၿဖစ္၏။ ပန္စီတယ္(Pensital) ဟူ၍ လည္းေခၚ၏။ ရခိုင္ရာဇဝင္ ၌ “ပဲသီတာ”မင္းသမီးဟုတြင္၏။ မင္းဗာၾကီးနန္းတက္၍ (၂)ႏွစ္ေၿမာက္ ခရစ္သက္ကရာဇ္ ၁၅၃၃ မွစ၍ မင္းဗာၾကီး၏ သားေတာ္မင္းခေမာင္း နတ္႐ြာလားသည့္ ၁၆၂၂ ခုႏွစ္ထိ၊ ႏွစ္ေပါင္း (၉၀)တိုင္ေအာင္ အဆက္မၿပတ္ဘဲ၊ ရခိုင္ႏွင့္ မဂိုမဟာမိတ္ၿဖစ္ခဲ့ၾကပါသည္။ ယင္းေၾကာင့္ မင္းဖေလာင္းအား စီကင္ဒါလွ်ာ(Siecunda Shah)၊ မင္းရာဇာၾကီးအား ေဆာ္လိမ္လွ်ာ(Selimn Shah) မင္းခေမာင္းအား(Hussein Shah) ဟူေသာဘြဲ႔ကို မဂိုဘုရင္တို႔ မဟာမိတ္အေနႏွင့္ ေပးဆက္ၾကေၾကာင္းေတြ႔ရပါသည္။
(စစ္တေကာင္းမင္းဒဂၤါးႏွင့္ မင္းဘင္သခၤယာ ဒဂၤါးပံု)

၄၀။ ။ ခရစ္သကၠရာဇ္ ၁၃ ရာစုအစပိုင္းေလာက္ကပင္ မဟာေမဒင္ ကုလားလူမ်ဳိးတို႔သည္။ ဂဂၤါၿမစ္၏ အေ႐ွ႕ဘက္ၿဖစ္ေသာ ရခိုင္နယ္ေၿမ(ဘဂၤါနယ္)ထဲသို႔ အမွတ္မထင္ စိမ့္ဝင္ေနၾကပါသည္။ သီရိသုဓမၼရာဇာ (၁၆၂၂-၁၆၃၈) လက္ထက္သို႔ ေရာက္ေသာအခါ စိမ့္ဝင္က်ဴးေက်ာ္သူတို႔၏ အင္အားမွာ မ်ားစြာတင့္တားလာခဲ့ၿပီး ၿဖစ္သသၿဖင့္ အကြက္ေကာင္းလာသည္ႏွင့္တၿပိဳင္နက္ ဘဂၤါတနယ္လံုးကို သိမ္းပိုက္ရန္ၾကိဳးစားလာၾကေတာ့သည္။ က်ဴးေက်ာ္သူတို႔၏ ေနာက္ဝယ္ မဂိုဘုရင္ ႐ွာဂ်ီဟန္ ႐ွိေနသည္။ ထို႔ေၾကာင့္ သီရိသုဓမၼရာဇာႏွင့္ ႐ွာဂ်ီဟန္တို႔၏ ဆက္ဆံမႈအေၿခအေနမွာ တင္းမာလာၿပီးလွ်င္ စစ္မက္ၿဖစ္ပြားႏိုင္ေသာ အေၿခေနသို႔ပင္ဆိုက္ေရာက္ခဲ့ပါသည္။ ယင္းေၾကာင္းလည္း သီရိသုဓမၼရာဇာ ခမည္းေတာ္၊ ဘိုးေတာ္၊ ေဘးေတာ္တို႔လက္ထက္မွာကဲ့သို႔ ကုလားဘြဲ႔ကို မေတြ႔ရၿခင္းၿဖစ္ပါသည္။ ရခိုင္ မဂိုမဟာမိ္တ္ဘဝသည္ ဤအခ်ိန္မွစ၍ အဆံုးသတ္ခဲ့ေၾကာင္းေတြ႔ရပါသည္။

၄၁။ ။ ဤသည္တို႔မွာကား ရခိုင္ဘုရင္ ကုလားဘြဲ႔ကိုသံုးစြဲလာၿခင္း၏ အေၾကာင္းအခ်က္အလက္ဇစ္ၿမစ္ပင္ၿဖစ္ေပသည္။ ကုလားဘြဲ႔ကို ရခိုင္္အမည္ၿဖင့္တြဲ၍ ဒဂၤါးခတ္ႏွိပ္ရာတြင္ ေရးထိုးထားေသသာ္ဘုရင္မင္းဖေလာင္း၊ မင္းရာဇာၾကီး ႏွင့္ မင္းခေမာင္းတို႔မွာ ရခိုင္သမိုင္းတြင္ အလြန္ထင္႐ွား၍၊ သီရိသုဓမၼရာဇာမင္း လက္ထက္ေရာက္ေသာအခါတြင္ ဒဂၤါးခတ္ႏွိပ္ရာ၌ ရခိုင္ဘြဲ႔ႏွင့္ ရခိုင္စာတဖက္၊ ပါ႐ွင္နာဂရီစာတစ္ဖက္ကို သံုးစြဲခတ္ႏွိပ္ေသးေသာ္လည္း ကုလားဘြဲ႔မပါေတာ့ပါ။ သီရိသုဓမၼရာဇာမင္းမွစ၍ ေနာက္ပိုင္းမင္းမ်ားမွာ ကုလားဘြဲ႔မ်ားလည္း မ႐ွိေတာ့သလို ဒဂၤါးခတ္ႏွိပ္ရာတြင္လည္း ကုလားစာကိုလံုးဝမေတြ႔ရေတာ္ပါ။
(မင္းဖေလာင္း၊ မင္းရာဇာၾကီး၊ သီရိသုဓမ္မရာဇာ ဒဂၤါးမ်ားပံု)

၄၂။ ။ ေၿမာက္ဦးဒုတိယေခတ္ မင္းဖေလာင္းလက္ထက္မွစ၍ ရခိုင္ပိုင္ဘဂၤါ(၁၂)ခြင္၌ စစ္တေကာင္းၿမိဳ႕စားသာမကဘဲ၊ ဘဂၤါ(၁၂)ခြင္ကိုအုပ္ခ်ဳပ္သည့္ အေနာက္ဘုရင္မ်ားလည္း ခန္႔ထားေၾကာင္းေတြ႔လာရသည္။ အေနာက္ဘုရင္မ်ား ႐ံုးစိုက္ရာေနရာမွာ မူေ႐ွဒါဘတ္ ၿဖစ္သည္။ အေနာက္ဘုရင္အမည္စာတမ္းထိုး၍ ရခိုင္စာတဖက္ ပါ႐ွန္ႏွင့္ Arabic တစ္ဖက္ေရးထိုး၍ ေငြဒဂၤါးမ်ား ထုတ္လုပ္ေၾကာင္းေတြ႔ရသည္။ ထိုအထဲတြင္ ကၽြႏ္ုပ္တို႔ေတြ႔ထားေသာ စူဠစၿႏၵဒဂၤါးဟုယူဆထားခဲ့ၾကေသာ စူဠမဟာရာဇာဒဂၤါးႏွင့္ မင္းထီးဒဂၤါးဟုယူဆထားခဲ့ေသာ ဦးရီးေတာ္မဟာနႏၵဘယ စာေရးထိုးပါ ဒဂၤါးမွာလည္
ေၿမာက္ဦး ဒုတိယေခတ္ မင္းရာဇာၾကီးလက္ထက္အေနာက္ဘုရင္မ်ား ထုတ္ေဝေသာ ဒဂၤါးၿဖစ္ေနေၾကာင္း Culcutta မွ Vasant Chowdhury ၏ “The Arakani Governors and Their Coins” ေခါင္းစည္ပါစာတမ္းအရ သိရလာရသည္။ ဤသည္မွာကၽြႏ္ုပ္တုိ႔ ယခင္က လက္ခံထားခဲ့ၿခင္းကို ေခ်ဖ်က္လိုက္ခဲ့ၿခင္းပင္ၿဖစ္ပါသည္။ အေနာက္ဘုရင္မ်ားထုတ္ေဝေသာ ဒဂၤါးစာရင္ကို ပံု(က) တြင္႐ႈပါ။

၄၃။ ။ ရခိုင္ၿပည္နယ္အတြင္းသို႔ မူဆလင္မ်ားၿဖစ္ၾကေသာမဂိုမ်ား ထိုးေဖာက္ဝင္ေရာက္ၿခင္းမၿပဳႏိုင္ရာ၌ အခ်က္တခ်က္မွာ ဘဂၤလားၿပည္နယ္အတြင္း အဂၤလိပ္တို႔ ဝင္ေရာက္ခဲ့ၿခင္းၿဖစ္ပါသည္။ အဂၤလိပ္မ်ားအား မဂိုဘုရင္တို႔က ဘဂၤလားၿပည္နယ္မွ ေမာင္းထုတ္လိုက္ၿပီးသည့္ေနာက္ ေအဒီ ၁၆၉၁ ခုႏွစ္၊ အဂၤလိပ္တို႔က ကာလကတၱားၿမိဳ႕ကို ဝယ္ယူခဲ့ၿပီး ေနာက္ခံတပ္ၿမိဳ႕အၿဖစ္ တည္ေဆာက္ကာ အခိုင္အမာေနလာခဲ့ပါသည္။ (ေအဒီ-၁၇၅၆ ခုႏွစ္တြင္) မဂိုတို႔က ကာလကတၱားခံတပ္ၿမို႕ကို သိမ္းယူၿပီးေနာက္ ဖမ္းဆီးရမိေသာ အဂၤလိပ္လူမ်ဳိးတို႔အား က်ဉ္းက်ပ္ေသးငယ္ေသာ အခန္းတြင္ခ်ဳပ္ေႏွာင္ခဲ့ေသာေၾကာင့္ ေသဆံုးကုန္ခဲ့သည္။ ၿဖစ္ရပ္ “Black Hole Tragedy” ကို အေၾကာင္းၿပဳလွ်က္ ဘဂၤလားကိုအဂၤလိပ္တို႔က သိမ္းပိုက္ခဲ့ပါသည္။ ယင္းသိမ္းပိုက္လိုက္ၿခင္းေၾကာင့္ မဂိုမ်ားႏွင့္ဆက္ဆံရန္ အေၾကာင္းနည္းပါးခဲ့ၿပီး အဂၤလိပ္မ်ားႏွင့္ ဆက္ဆံရန္ၿဖစ္လာပါသည္။

၄၄။ ။ ေအဒီ-၁၇၆၀ ခုႏွစ္တြင္ ရခိုင္တို႔က အဂၤလိပ္ပိုင္ ဘဂၤလားေဒသအတြင္းသို႔ ဝင္ေရာက္၍ ကၽြန္မ်ားကို ဖမ္းဆီးေနပါသည္ဟု အေၾကာင္းၿပကာ ရခိုင္ကိုအဂၤလိပ္က လာေရာက္တိုက္ခိုက္ရန္စီစဉ္ခဲ့သည့္အထိ အဂၤလိပ္ရခိုုင္ဆက္ဆံေရးမွာ တင္းမာေနခဲ့သည္။ ေၿမာက္ဦးေခတ္ ဤေနာက္ပိုင္းကာလမ်ား၌ ရခိုင္ၿပည္နယ္တြင ္နန္းလုမႈ၊ ပုန္ကန္မႈ၊ ၿပည္ပမွ ထိပါးမႈ၊ မၿငိမ္သက္မႈမ်ားကို အၾကိမ္ၾကိမ္ အဖန္အဖန္ ေတြ႔ၾကံဳရသည္ကို ေတြ႔႐ွိလာရပါသည္။ အဂ္လိပ္တိုု႔ကလည္း ဘဂၤလားၿပည္နယ္မွ ေနာက္ထပ္နယ္ခ်ဲ႕လိုသည့္ အရိပ္အေရာင္မ်ား ၿပေနသၿဖင့္) ထိုသို႔ၿဖစ္ေနသည့္အခ်ိန္မွာ ၿမန္မာ၊ အမရပူရတပ္တို႔သည္ ရခိုင္ၿပည္နယ္သို႔ခ်ီတက္လာကာ (၄၅) ရက္ၾကာ တိုက္ပြဲအၿပီး ေၿမာက္ဦးၿမိဳ႕ေတာ္က်ဆံုးခဲ့သည္သည္တြင္ ရခိုင္ဘုရင္ေခတ္မွာ နိဂံုးခ်ဳပ္ခဲ့ပါေတာ့သည္။

၄၅။ ။ ရခိုင္ဘုရင္မ်ား ေခတ္တြင္ ရခိုင္ၿပည္နယ္တြင္ လူဦးေရစာရင္းမည္မွ်႐ွိသည္ကို မသိရသၿဖင့္ ႏိုင္ငံၿခားသားမူဆလင္ဦးေရ မည္မွ်႐ွိေၾကာင္း မေဖာ္ၿပႏိုင္ေသာ္လည္း အနည္းအပါးသာ႐ွိေၾကာင္းကို ေ႐ွးေဟာင္းဗလီအေရအတြက္က ေဖာ္ၿပလွ်က္႐ွိပါသည္။ အထက္တြင္ေဖာ္ၿပခဲ့သည့္အတိုင္း ရခိုင္ၿပည္နယ္အတြင္း႐ွိသည့္မးဆလင္မ်ားမွာ ရခိုင္ကမ္း႐ိုးတမ္းေဒသတြင္ ေသာင္တင္ကာ အေၿခစိုက္ေနထိုင္ၾကေသာ သေဘၤာပ်က္၊ ေလွပ်က္တို႔မွ သေဘၤာသားမ်ားႏွင့္ အဆက္အႏြယ္မ်ား၊ ရခိုင္ဘုရင္မ်ား စစ္ေအာင္ႏိုင္ရာမွ ဖမ္းဆီးေခၚေဆာင္လာၾကသည့္ စစ္သံု႔ပန္းမ်ား၊ ကၽြန္အၿဖစ္ ေခၚေဆာင္လာသူမ်ားေလာက္သာ ၿဖစ္သည္ကို ေတြ႔႐ွိရပါသည္။ ရခိုင္မ်ားသည္ စစ္တေကာင္းေဒသႏွင့္ ဂဂၤါၿမစ္ဝွမ္းေဒသၿဖစ္ေသာ ဘဂၤလာၿပည္နယ္ကို စိုးမိုးအုပ္ခ်ဳပ္ႏိုင္ခဲ့၍ ထိုေဒသ႐ွိမူဆလင္ဦးေရကို ထည့္တြက္ၿခင္းအားၿဖင့္ ရခိုင္ၿပနယ္တြင္မူဆလင္ဦးေရမ်ားသည္ သေဘာသာၿဖစ္ေၾကာင္းေတြ႔႐ွိႏိုင္ပါသည္။ ေအဒီ (၁၇) ရာစု အေစာပိုင္းတြင္ ရခိုင္၏ ပင္မေရတပ္စခန္းၾကီးကို စစ္တေကာင္းေဒသ၌ ထား႐ွိသည္ဟူေသာ အေထာက္အထားမ်ားက အခ်က္ကိုေဖာ္ညႊန္းေနပါသည္။

၄၆။ ။ ရခိုင္ၿပည္နယ္ကို ၿမန္မာဘုရင္သည္ ေအဒီ-၁၇၈၅ ခုႏွစ္မွ ေအဒီ -၁၈၂၅ ခုႏွစ္အထိ ႏွစ္ေပါင္းႏွစ္ေပါင္း (၄၀) ၾကာ ေဒသေလးခုခြဲၿပီး ၿမိဳ႕ဝန္မ်ားခန္႔အပ္ကာ အုပ္ခ်ဳပ္ခဲ့ပါသၿဖင့္ ဤကာလကို ေလးၿမိဳ႕ဝန္ေခတ္ဟုေခၚခဲ့ပါသည္။ ၿမန္မာဘုရင္အုပ္ခ်ဳပ္စဉ္ကာလအတြင္း ထီးနန္းၿပန္လည္ရယူလို၍ ရခိုင္လူမ်ဳိးတို႔ကထၾကြပုန္ကန္ခဲ့ၾကၿခင္းမ်ား႐ွိသကဲ့သို႔ ၿမိဳ႕ဝန္မ်ား၏ အခြန္ေကာက္ၾကီးၿမင့္ၿခင္း၊ လူမ်ားကိုမၾကာခဏ ေတာင္းခံၿခင္းမ်ား႐ွိခဲ့သၿဖင့္ ပုန္ကန္ထၾကြၿခင္းမ်ား (၉) ၾကိမ္ခန္႔႐ွိခဲ့ပါသည္။ ဤသို႔ပုန္ကန္ထၾကြမႈမ်ားကို ႏွိမ္ႏွင္းခဲ့ၿခင္းတို႔ေၾကာင့္ ရခိုုင္လူမ်ဳိးတို႔အတြက္ အလံုးအရင္းၿဖင့္
တဖက္ႏိုင္ငံသို႔ ခိုလႈံသြားခဲ့ၾကပါသည္။ သို႔ၿဖစ္ပါ ေလးၿမိဳ႕ဝန္ေခတ္တြင္ ရခိုင္ၿပည္နယ္အတြင္း လူဦးေရမ်ားစြာေလ်ာ့နည္းသြားခဲ့ေၾကာင္းေတြ႔႐ွိရပါသည္။